Euskaraz argitaratutako lehen liburua · El primer libro publicado en Euskera · Etxepare
Egun hauetan mitologiari buruzko hainbat azalpen eta kondaira eman ditugu. Gaur, literaturaren geltokian etenalditxo bat egin eta Bernart Etxepareri buruz hitz egingo dugu, euskaraz argitaratutako lehen liburua berak idatzi zuelako. Etxepare, Eiheralarren jaio zen (Nafarroa Behera).
Garai haietan Nafarroako erreinuan 1512tik aurrera gerrak eta istiluak egon ziren eta hori dena, gertutik bizitzea tokatu zitzaion. Poema batean azaltzen duenez, preso egon zen Biarnon Nafarroaren erregearen mende. Batzuen iritziz, garai hartako Gaztelako erregearen alde jokatu izana leporatzen zioten. Beste batzuentzako, ez ziren arrazoi politikoak , baizik eta moralak.
Etxeparek lau haizetara zabaldu eta aldarrikatu zuen bere errugabetasuna. Harrezkero, bere poema liburua idatzi eta argitaratu zioten. Kontutan eduki behar da garai horietan ez zela gauza makala, euskaraz argitaratzen zen lehendabiziko liburua baitzen. Poema liburua Bordelen plazaratu zen 1545. urtean, Linguae vasconum primitae izenburuarekin. Etxeparek Euskarari «kanpora, plazara dantzara» irteteko agintzen dio, euskara mundu osora zabaltzea nahi du.
Linguae vasconum primitae
Testuak 31 lerroko hitzaurrea du eta kantuak 15 (8/7) silabetako bertso ditu, behenafarreraz idatziak.
Hamabost kantu horiek multzotan biltzen dira gaiaren arabera:
- Erlijiozko bi
- Amodiozko hamar
- Autobiografia eta askatasuna goratzeko bat
- Euskara goresteko bi
Askatasuna goraipatzen duen poema autobiografikoan, Bernart Etxeparek kontatzen du Biarnon espetxeratua izan zela, Nafarroako erregeari traizio egin izanaren salaketa faltsua jarri ziotelako.Etxepareren metrika latinezko Erdi Aroko poesian oinarritzen da.
Amodiozko bertsoetako batek honela dio:
- «Andrea, Jeinkoak drugatzula, orai berdi girade;
- ni errege balin banintz, erregina zinate,
- pot bat, otoi, egidazu, ez zaitzula herabe;
- nik zugatik dudan penek hura merexi dute».
- «Eia horrat, apart’ hadi; nor uste duk nizala?
- Horlako bat ez dut uste nik ikusi dudala;
- horrelako hitz gaixtorik niri ez darradala
- berzer erran ahal baititza; ez nuk uste duiana»
- «Andre gaixtoa bazinade,nik ez naidi kondurik;
- ziren zirena baitzira, zuzaz pena dizit nik;
- ene ustean ez dut erran desonesta den gauzarik;
- pot bat niri eginagatik, ez zinduke laidorik».
- «Hire potak, baziakiat, bertze gauza nahi dik».
- «Anderea, azti zira nihaurk erran gaberik».
- «Bada utzi ahal bainentzak ni holakoz ixilik».
- «Horrein gaitz ziraden gero, eginen dut bertzerik:
- Bizi nizan egunetan, bada, ez zitut utziren;
- nik zer orai nahi baitut, heben duzu eginen».
- «Uste diat eskuiarki ez hizala burlatzen;
- gizon hunek orai nuia heben laidoz beteren?
- Eiagora, nik zer daidit?» «Zaude ixilik hanbaten»
- «Etai lelori bai lelo, pota franko, bertzea bego.
- Andrea, mintza ahal baitzinde bertze aldian emeago».
Estos días hemos hablado sobre la mitología, contado leyendas…Hoy vamos hacer una paradita en la estación de la literatura y hablaremos sobre Bernart Etxepare, ya que fue el primero en publicar el primer libro en euskera. Etxepare, es de Eiheralarre (Nafarroa Behera).
En aquellas épocas, a partir de 1512, en el reino de Nafarroa hubo guerras y broncas y a Etxepare le toco vivir eso de cerca. En un poema cuenta como estuvo preso en Biarno en poder del rey de Nafarroa. Algunos opinan que estuvo preso por haber estado del lado del rey de Castilla. Para otros no eran razones políticas, sino morales.
Etxepare reivindico a los cuatro vientos su inocencia. A partir de ahí, cuando escribió su primer libro de poemas, se lo publicaron. Hay que tener en cuenta que no eras momentos fáciles y que escribir el libro no era fácil, teniendo en cuenta que era el primer libro en euskera que se publicaba. El poema se hizo publico en Burdeos en 1545 con el nombre Linguae vasconum primitae. Etxepare le ordena al euskera que salga a la calle, a la plaza a bailar, que el euskera salga al mundo.
Linguae vasconum primitae · Primicias de la lengua de los vascones
El texto tiene un prologo de 31 lineas y bersos de 15 (8/7) silabas. Están escritos en el dialecto de Nafarroa Behera y los cánticos se dividen en diferentes categorías dependiendo del tema:
- Dos de relijion
- Diez de amor
- Para la autobiografia y ensalzar la libertad uno
- Dos para ensalzar el euskera
En el poema que ensalza la autobiografía, Etxepare, cuenta que fue encarcelado en Biarno por una denuncia falsa que decía que le traicionó al rey de Nafarroa. Sus métricas se fundamentan en la poesía de la Edad Media.
Uno de amor:
POTAREN GALDATZEA
- «Andrea, Jeinkoak drugatzula, orai berdi girade;
- ni errege balin banintz, erregina zinate,
- pot bat, otoi, egidazu, ez zaitzula herabe;
- nik zugatik dudan penek hura merexi dute».
- «Eia horrat, apart’ hadi; nor uste duk nizala?
- Horlako bat ez dut uste nik ikusi dudala;
- horrelako hitz gaixtorik niri ez darradala
- berzer erran ahal baititza; ez nuk uste duiana»
- «Andre gaixtoa bazinade,nik ez naidi kondurik;
- ziren zirena baitzira, zuzaz pena dizit nik;
- ene ustean ez dut erran desonesta den gauzarik;
- pot bat niri eginagatik, ez zinduke laidorik».
- «Hire potak, baziakiat, bertze gauza nahi dik».
- «Anderea, azti zira nihaurk erran gaberik».
- «Bada utzi ahal bainentzak ni holakoz ixilik».
- «Horrein gaitz ziraden gero, eginen dut bertzerik:
- Bizi nizan egunetan, bada, ez zitut utziren;
- nik zer orai nahi baitut, heben duzu eginen».
- «Uste diat eskuiarki ez hizala burlatzen;
- gizon hunek orai nuia heben laidoz beteren?
- Eiagora, nik zer daidit?» «Zaude ixilik hanbaten»
- «Etai lelori bai lelo, pota franko, bertzea bego.
- Andrea, mintza ahal baitzinde bertze aldian emeago».
- TRADUCCIÓN:PETICIÓN DE BESO¡Dios sea con vos, señora! Ahora somos iguales,
si yo fuese rey, vos seríais reina.
Concededme un beso, os lo ruego, no tengáis reparo,
es el pago que os pido por todo lo que peno por vos.
¡Ea, apartáte de mí! ¿Por quién me tomas?
No creo haber visto nunca alguien como tú,
a mí no me hables con palabras tan osadas,
díselas a otra, que yo no soy lo que tu piensas.
Si fueseis una cualquiera, no me hubiera fijado en vos,
si sufro es porque sois como sois.
No creo haber dicho nada deshonesto,
Concederme un beso no sería un ultraje para vos.
Tu beso, lo sé muy bien, busca otra cosa.
—Señora, lo habéis adivinado sin que lo dijese yo.
—Pues no me vuelvas a mentar nada de eso.
—Ya que sois tan esquiva, escuchad lo que haré:
No voy a dejaros en los días de mi vida,
vais a cumplir mi deseo aquí ahora mismo.
—Me temo que esta vez no bromeas.
¿Será capaz este hombre de ultrajarme?
¿Qué puedo hacer, gritar? —Callad de una vez.
Y laralí laralá, vengan besos y olvidemos lo demás.
Señora, la próxima vez no seaís tan arisca.